Przemoc w rodzinie nie jest nowym zjawiskiem, jednak ze względu na to, że dotyczy osób, których łączy bliska relacja, z pewnością jest zjawiskiem trudnym ze względu na wiele aspektów. Mimo coraz większej świadomości społecznej w tym zakresie, jak i coraz to nowszych sposobów na walkę z tym jakże szkodliwym z punktu widzenia społeczeństwa zjawiskiem, stanowi ono nadal powszechny problem, dotykając zarówno dorosłych jak i dzieci i przybierając najróżniejsze formy.
Wyrazem powyższego i odpowiedzią ustawodawcy na potrzebę dokonania zmian prawnych, które efektywniej niż dotychczas zabezpieczyłyby ofiary przemocy domowej jest nowelizacja Ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, która nastąpi za pośrednictwem ustawy nowelizującej z dnia 9 marca 2023 roku. Jednym z jej założeń jest rozszerzenie zakresu podmiotowego zastosowania uregulowanych w niej instrumentów prawnych.
Zgodnie z Ustawą z dnia 9 marca 2023 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw – przemoc domowa (aktualnie przemoc w rodzinie) jest definiowana jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej, w szczególności: narażające tę osobę na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia, naruszające jej godność, nietykalność cielesną lub wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u tej osoby cierpienie lub krzywdę, ograniczające lub pozbawiające tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej, istotnie naruszające prywatność tej osoby lub wzbudzające u niej poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej.
Jak wynika z przedmiotowej definicji przemoc w tym znaczeniu rozumiana jest zarówno jako przemoc fizyczna, psychiczna, seksualna, jak i ekonomiczna. Kwestią kluczową jednak z perspektywy ofiar przemocy domowej jest uświadomienie sobie, że również zachowania odbiegające z natury rzeczy od typowo rozumianych przejawów przemocy, która w świadomości większości funkcjonuje jako typowa przemoc fizyczna, mogą zostać zakwalifikowane jako przemoc domowa i istnieją w polskich systemie prawa środki, które pozwalają na jej zwalczanie.
Instytucja tzw. „Niebieskiej Karty”
Jednym z najważniejszych instrumentów prawnych w kontekście udzielenia ochrony ofiarom przemocy w rodzinie jest tzw. „Niebieska karta” uregulowana w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Instytucja ta realizowana jest w formie odpowiednich czynności służbowych podejmowanych przez policjantów oraz członków organów pomocy społecznej, oświaty i ochrony zdrowia.
Wszczęcie procedury Niebieskiej Karty następuje poprzez wypełnienie formularza „Niebieska karta – A”. Formularz ten może zostać wypełniony podczas wykonywania obowiązków służbowych przez funkcjonariusza Policji, pracownika socjalnego jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, przedstawiciela gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych lub przedstawiciela oświaty. Osoba będąca ofiarą przemocy w rodzinie otrzymuje formularz „Niebieska karta – B”, w którym podane są kroki jakie należy podjąć w dalszym zakresie, uprawnienia z jakich może skorzystać oraz organy, do których należy zwrócić się o pomoc w sytuacji doświadczenia przemocy w rodzinie. Wszczęcie może nastąpić z inicjatywy służb, które otrzymają zgłoszenie o wystąpieniu przemocy. Zgłoszenia na Policję, oprócz osoby pokrzywdzonej, może dokonać osoba trzecia: sąsiad, przyjaciel czy nauczyciel w przypadku dziecka.
Zgłoszenia można dokonać pod numerem Niebieskiej Linii 801 120 002 oraz 22 688 7000 (osoby pokrzywdzone).
Po zainicjowaniu procedury Niebieskiej Karty odbywa się spotkanie z ofiarą przemocy, na którym oceniana jest faktyczna sytuacja w rodzinie. Na podstawie powyższych informacji osoby działające w ramach danego zespołu opracowują plan pomocy ofiarom przemocy w rodzinie, przekazują wszelkie niezbędne informacje w jaki sposób i gdzie uzyskać pomoc, jak również monitorują dalszą sytuację. W ramach Niebieskiej Karty odbywa się także spotkanie członków grupy ze sprawcą przemocy.
Samo już zainicjowanie procedury Niebieskiej Karty często działa odstraszająco na sprawcę i prowadzi do zaprzestania prowadzonych przez niego działań. Zespół monitoruje bowiem sytuację w rodzinie i w razie konieczności może podjąć dalsze kroki związane np. z zainicjowaniem postępowania karnego, a w jego ramach zastosowania niezbędnych środków zapobiegawczych wobec sprawcy.
Zakończenie procedury Niebieskiej Karty następuje tylko w przypadkach przewidzianych przez prawo, tj. wtedy, kiedy:
-
przemoc w rodzinie ustąpi, a sytuacja rodzinna ulegnie poprawie,
-
nastąpiło zrealizowanie indywidualnego planu pomocy,
-
podjęto decyzję o braku zasadności podejmowanych zabiegów.
Zawiadomienie o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa
Niezależnie od zainicjowanej procedury Niebieskiej Karty – w trakcie interwencji Policji lub po zdarzeniu, ofiara przemocy w rodzinie, jak również osoby mające wiedzę o zdarzeniach tego rodzaju, mogą skierować zawiadomienie o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa w najbliższej jednostce Policji. Zawiadomienie może być sformułowane na piśmie, jak i złożone ustnie do protokołu przesłuchania. Do zawiadomienia warto załączyć wszystko to, co może być istotne w sprawie, np. nagrania działań podejmowanych przez sprawcę, zaświadczenie lekarskie dotyczące powstałych uszkodzeń ciała, czy dane osób będących świadkami ewentualnej przemocy.
Zgodnie z obowiązującym Kodeksem karnym sprawca przemocy w rodzinie swoim zachowaniem może realizować w szczególności znamiona następujących czynów zabronionych: znęcanie się fizyczne lub psychiczne (art. 207 k.k.), stosowanie przemocy lub groźby bezprawnej, w celu zmuszenia innej osoby do określanego działania, zaniechania lub znoszenia określanego stanu (art. 191 k.k.), doprowadzenie innej osoby do obcowania płciowego przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem (art. 197 k.k.), spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.), bezprawne pozbawienie człowieka wolności (art. 189 k.k.), czy rozpijanie małoletniego przez dostarczanie mu napoju alkoholowego, ułatwianie jego spożycia lub nakłanianie małoletniego do spożycia takiego napoju (art. 208 k.k.). Wskazać w tym miejscu należy, iż w/w czyny zabronione stanowią przestępstwa ścigane z urzędu – co oznacza, iż organy ścigania mają obowiązek podjąć działania w celu pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawcy przedmiotowych przestępstw, kiedy tylko powezmą informację o ich popełnieniu.
Kodeks karny wyróżnia także czyny zabronione, których ściganie sprawców jest zależne od woli osoby pokrzywdzonej przestępstwem. Powyższe stanowią w szczególności: kierowanie gróźb popełnienia przestępstwa na szkodę danej osoby lub szkodę osoby jej najbliższej (art. 190 k.k.), uporczywe nękanie (art. 190a § 1 k.k.), spowodowanie naruszenia czynności narządu, ciała lub rozstroju zdrowia (art. 157 § 1 i 2 k.k.), czy niszczenie lub uszkadzanie cudzej rzeczy (art. 288 k.k.). Aby postępowanie karne w przedmiocie wskazanych wyżej czynów zabronionych zostało wszczęte konieczne jest nie tylko zawiadomienie organów ścigania, ale również złożenie w tym zakresie wniosku o ściganie sprawcy.
Wniosek taki pokrzywdzony może złożyć ustnie do protokołu w toku prowadzonej czynności przesłuchania. Funkcjonariusz Policji prowadzący czynność winien pouczyć o przedmiotowym prawie ofiarę przemocy domowej.
Zawiadomienie Policji, a następnie wszczęcie postępowania karnego przeciwko sprawcy przemocy w rodzinie daje organom ścigania możliwość zastosowania instrumentów służących ochronie osób pokrzywdzonych, takich jak:
-
oddanie sprawcy przemocy pod dozór Policji (art. 275 k.p.k.), co może wiązać się np. z obowiązkiem zgłaszania się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zakazem kontaktowania się z pokrzywdzonym, zakazem zbliżania się do określonych osób na wskazaną odległość, czy zakazem przebywania w określonych miejscach. Osoba oddana pod dozór Policji ma nadto obowiązek stawiania się we wskazanej jednostce Policji oraz udzielania informacji koniecznych dla ustalenia, czy stosuje się ona do nałożonych obowiązków;
-
nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego (art. 275a k.p.k.) polegający na nakazaniu sprawcy okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że ponownie popełni on przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. Nakaz opuszczenia lokalu zamieszkiwanego razem z ofiarą przemocy domowej może być nałożony na sprawcę na okres nie dłuższy niż 3 miesiące (może jednak dojść do jego odpowiedniego przedłużenia).
Kwestią najistotniejszą z perspektywy powyższych działań jest niezwłoczne wezwanie Policji na miejsce zdarzenia w sytuacji, gdy dochodzi do aktów przemocy w rodzinie. Funkcjonariusze Policji w razie stwierdzenia zagrożenia, że sprawca ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec osób wspólnie zamieszkujących (np. odgraża się kolejnymi atakami) mogą zatrzymać taką osobę i w ciągu 24 godzin skierować wniosek o wydanie nakazu okresowego opuszczenia lokalu mieszkalnego, co szybko i skutecznie odizoluje ofiary przemocy od sprawcy.
Eksmisja sprawcy przemocy
W sytuacji gdy środki o łagodniejszych konsekwencjach nie przynoszą oczekiwanych efektów – możliwe jest zastosowanie instytucji uregulowanej w art. 11a Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Na jej podstawie osoba dotknięta przemocą może żądać, aby sąd zobowiązał sprawcę przemocy do opuszczenia wspólnie zajmowanego lokalu i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego otoczenia.
Celem dokonania eksmisji sprawcy przemocy w rodzinie należy złożyć w sądzie rejonowym właściwym według miejsca zamieszkania, wniosek o zobowiązanie sprawcy przemocy w rodzinie do opuszczenia mieszkania i/lub zakazania zbliżania się do mieszkania. Wniosek taki można złożyć na odpowiednim formularzu dostępnym m.in. na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości. Złożenie wniosku jest wolne od opłat.
W uzasadnieniu wniosku należy wyraźnie i konkretnie opisać sytuacje, które wskazują na to, że sprawca wypełnił swoim zachowaniem przesłanki wynikające z omówionej powyżej definicji przemocy w rodzinie, jak również wyjaśnić, dlaczego jego zachowanie czyni wspólne zamieszkiwanie szczególnie uciążliwym. Co istotne, wniosek może być złożony również wówczas, gdy strony faktycznie nie zajmują już wspólnie lokalu – z różnych przyczyn, jak np. opuszczenie mieszkania przez osobę doświadczającą przemocy z obawy przed działaniem sprawcy, przebywanie sprawcy w hotelu czy areszcie. Nie ma również znaczenia to, komu przysługuje tytuł prawny do lokalu – wniosek może złożyć osoba nie będąca najemcą lokalu, czy jego właścicielem.
Podsumowanie
Rosnąca świadomość społeczna w zakresie form stosowania przemocy oraz narzędzi prawnych służących ochronie przed przemocą w rodzinie pozwala na przyjęcie założenia, że ofiary przemocy w rodzinie coraz śmielej i skuteczniej będą sięgać po dostępne instrumenty w celu zapewnienia sobie ochrony.
Ustawa nowelizująca ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, która co do zasady wejdzie w życie w dniu 22 czerwca 2023 roku wypełnia zaś istotną lukę, dając szansę na ochronę przed sprawcą przemocy nie tylko członkom jego rodziny, czy osobom zamieszkującym ze sprawcą, ale również np. niezamieszkującym razem byłym partnerom oraz dzieci będącym świadkami przemocy domowej.
Autorami artykułu są:
Monika Orczykowska
Wiktoria Bielecka
z kancelarii Kopeć & Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni Sp. p.